Suriye'deki Kimyasal Çatışmanın KBRN ile Adli Tıp ve Adli Bilimler Açısından Değerlendirilmesi

Giriş                                                 

Kimyasal silahlar; insanları, hayvanları ve bitkileri fonksiyonlarını bozarak etkisiz hale     getirmek veya öldürmek için kullanılan, meteorolojik faktörlere dayanıklı toksik kimyasal maddelerdir. Kimyasal silahlar canlıları öldürme veya etkisiz hale getirmenin yanı sıra ekonomik yönden önemli hedefleri işlemez hale getirmek, kişisel koruyucu donanımlar giydirerek kişilerin hareket kabiliyetini azaltmak, toplumda korku ve kaos yaratmak için de kullanılırlar. (1)  Ayrıca daha geniş tanım olarakKimyasal Silahlar Sözleşmesinde kimyasal silahların “genel amaçlı” tanımına göre; kimyasal savaş amaçları için kullanılan herhangi bir toksik kimyasal; kimyasal silahtır diye geçer.(3) Katı, sıvı, gaz ve aerosol formlarında bulunan kimyasal ajanların silah yardımı ile öldürücü, yaralayıcı ve tahriş edici özellik kazandırılarak yürütülen savaşa kimyasal savaş denir.  Kimyasal savaş ajanları top, füze, mayın vb gibi tüm silahlar ile etkilerini ortaya çıkarabilmektedir. Bu ajanların üretimi kolay ve ucuzken zehirleme kapasiteleri yüksektir. Ayrıca depolanmaları, taşınmaları ve kontrol edilmeleri kolaylıkla sağlanmaktadır. (2)  

Kimyasal silahların yapıları ve etkilerine göre sınıflandırılması aşağıda sunulmuştur.(1)

1. Sinir ajanları (Tabun, Sarin, Soman, Vx)

2. Yakıcı ajanlar (Mustard, Azotlu Mustard, Levisit)

3. Akciğer irritanları (Fosgen, Difosgen, Klor, Klorpikrin)

4. Sistemik zehirler (Hidrojen siyanür, Hidrojen klorür, Hidrojen sülfür)

5. Kapasite bozucu ajanlar (3-quinuclidinyl benzilate, D-Lysergic Acid Diethylamid)

6. Kargaşa kontrol ajanları (Chloracetophenone, O-Klorobenziliden Malononitril,  Dibenzoksazepin, Bromoetilasetat Bromobenzil Siyanür)

7. Bitki öldürücü ajanlar (2,4-D-Kakodilik asit, Pikloram)

Kimyasal silahların tarihçesine bakıldığında ise antik çağlardan itibaren zehirli kimyasal maddelerin silah olarak savaşlarda kullanıldığını görmekteyiz. Hatta kimyasal silah kullanımı yasaklanmasının da en az zehirli silahların tarihçesi kadar eski olduğunu söyleyebiliriz. Bu konuda Çin, Hint, Yunan ve Roma yasaları günümüze kadar ulaşmış referanslardandır. Eski çağlarda kimyasal silah kullanımının belki de en ilginç olanı Bizans İmparatorluğu donanmasının kullandığı kükürt ve neftin karışımı olan su eklenmesiyle alevi büyüyen ‘Rum Ateşi’ dir. Antik çağlardan başlayan kimyasal silah kullanımı günümüze kadar değişik şekillerde karşımıza çıkmıştır. Yakın tarihimizde kimyasal silah kullanımı ise tablo 1’de özetlenmiştir. (3)

Tablo 1: 1915 Yılından Beri Kimyasal Silah Kullanımının Tarihçesi (3)

Kimyasal Silah Sözleşmesi Sonrası Adli Tıp ve Adli Bilimlerin KBRN Olaylarındaki Önemi

İnsanlık tarihinin her döneminde yoğun olarak kullanılan ve kullanılmaya devam eden kimyasal silahlar için uluslararası insancıl hukuk önlem almak istemiştir. Bunun için önemi büyük adımlar 17 Haziran 1925 yılında Cenevre’de imzalanan ve 8 Şubat 1928’de yürürlüğe giren Cenevre Protokolü ile atılmıştır. Cenevre protokolü kimyasal ve biyolojik silahların kullanımını yasaklayan antlaşma olarak tarihteki yerini almıştır. Daha sonra daha kapsayıcı olan ve Cenevre’de 1972 yılında başlayan Kimyasal Silahlar Sözleşmesi (KSS) müzakereleri nihayet 1992 yılında sona ermiştir. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nca Kimyasal Silahlar Sözleşmesi (KSS), kimyasal silahların kontrolü ve silahsızlanma için bir devrim olarak kabul edilerek 29 Nisan 1997’ de yürürlüğe girmiştir.. KSS; bu sınıfa giren silahların tümünün kullanımını tamamen yasaklayan, silahların üretimine katkı sağlayabilecek faaliyetleri kesinlikle sınırlayan ve takip eden ilk kapsamlı doğrulanabilir çok taraflı anlaşmadır. Kimyasal silahların yasaklanmasında, ayrıca gelecekte keşfedilecek ya da geliştirilecek tüm yeni toksik kimyasalların Kimyasal Silahlar Sözleşmesi kapsamına alınmasının garanti edilmesi önemlidir. (3) Ülkemizde kimyasal silahların geliştirilmesinin, üretiminin, stoklanmasının ve kullanımının yasaklanması ve bunların imhası ile ilgili sözleşmenin onaylanmasının uygun bulunduğuna dair kanun 10 Nisan 1997 tarihli 22960 sayılı resmi gazete ile yayınlanmıştır.

Kimyasal silahlar sözleşmesinin ortaya konmasından sonra KBRN olaylarında adli tıp ve adli bilimlerin önemi gelişerek artmıştır. KBRN olayının belirlenmesi, kanıtların toplanması, örneklenmesi, kesinliğinin değerlendirilmesi ve adli otopsi uluslararası hukuk için büyük önem ve değere ulaşmıştır. Ülkelerin güvenliği için de adli tıp ve adli bilimlerin KBRN olaylarının içinde yer alması ortak bir disiplinle çalışma zorunluluğu getirmiştir. KBRN olaylarında KBRN ajanları ile karşılaşılması ve başlayan adli süreç KBRN olay yerinden toksikolojik inceleme laboratuvarına, laboratuvardan adli otopsiye kadar geniş bir yelpazeye yayılır.  Dolayısıyla KBRN olaylarında KBRN personelinin adli tıp ve adli bilimlerde veya adli tıp ve adli bilimler personelinin KBRN alanında farkındalığının yüksek olması gerekmektedir. Bunun için disiplinler arası bilgi birikiminin paylaşılarak daha fazla sindirilmesi ortak alanların kıymetlendirilmesi önem arz etmektedir. KBRN olaylarında diğer suçlarda olduğu gibi kanıta dayanmalıdır ki ulusal veya uluslararası mahkemelerce yasal işlemler mutlaka kanıtlar üzerinden yürütüldüğü gözden kaçmamalıdır. Kanıtlar devreye girdiğinde KBRN ile Adli tıp ve Adli bilimlerin ortak çalışma zorunluluğunun önemi ortaya çıkmıştır. Tam da bu noktada kanıtlar olaya dahil olduktan sonra süreç karmaşık hale gelmektedir. Çünkü kanıt toplanması KBRN eğitimini iyi almış profesyonellerce yapıldığında tehlikeli durumlar engellenebilir ancak iyi bir KBRN eğitimi tehlikelerden uzak tutabilecekken adli soruşturma bilgisi yönünden kanıt toplama ve örneklemede eksik kalan yönler olabilecektir. Kimyasal Silahlar Sözleşmesinin eylemi değerlendirmesi ve uluslararası hukuk çerçevesinde kanıtlanmış eyleme müdahale edebilmesi için KBRN ile Adli tıp ve adli bilimlerin ortak disiplinle yardımlaşması ve kanıtları en doğru şekilde ortaya koyması gerekmektedir.

Suriye’de Kimyasal Silah kullanımının Adli Tıp Ve Adli Bilimler Açısından Değerlendirilmesi                                     

Günümüzde özellikle Suriye’de devam etmekte olan iç savaşta kimyasal silahların kullanılıp kullanılmadığına dair tartışmalar hala devam etmektedir. Eğer Suriye’de kimyasal silah kullanımı varsa bunların devlet mi yoksa devlet dışı toplulukların mı kullandığı ile hangi karakterde kimyasal ajan tercih edildiği kanıtlanmaya çalışılarak uluslararası hukuk çerçevesinde araştırılmaktadır. Şüpheli kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nükleer ( KBRN ) silahların kullanımı uluslararası hukuk ve insan hakları ihlali açısından olayı içinden çıkılmaz hale getirmektedir. Olayı ABD, İngiltere, Fransa,Rusya,İran,Çin ve Suriye’nin takındığı tavır ve izlenen stratejiler daha da karmaşık hale getirmektedir. Suriye’nin 1997 tarihli kimyasal silahları yasaklayan sözleşmeyi imzalamamış 7 ülkeden biri olması durumu ne fiilen ne de uluslararası hukukun bugün geçerli kabul kurallarını değiştirmez. (12)Bu yüzden bu tür kullanımlara verilen kritik cevapların doğru ve sağlam kanıtlar temeline dayanması gerekmektedir. Kimyasal silah kullanımında adli tıp ve adli bilimler asıl gerçekleri tespit etmek için önemlidir ancak çeşitli sebeplerden dolayı KBRN olaylarının karmaşıklığı gereği zordur. Adli tıp ve adli bilimler geleneksel ortamlarda tüm mevcut bilgilerle mahkemelerin eylemler üzerinde doğru kararlar vermesinde devletlere ve toplumlara güvence vermektedir. Kimyasal silah kullanımına adli yaklaşım aynı zamanda kimyasalın nereden geldiğini ve kimin yaptığını belirlemeye yönelik yardım etmektedir. (4) Suriye’de devam eden iç savaşta kullanılan kimyasalların devlet mi yoksa devlet dışı örgütlerce mi kullanıldığı veya kullanımının gerçekleşip gerçekleşmediği en önemli örnekler arasında kabul edilebilir. İnsan haklarının ihlal edildiğini ve kimyasal silahlar kullanıldığını iddia eden birçok sivil toplum kuruluşu Suriye iç savaşı başladıktan sonra faaliyet sürdürmeye başlamıştır. Bu kuruluşların iddialarının bazıları KSYÖ/BM ( Kimyasal Silahları Yasaklama Örgütü- Birleşmiş Milletler) tarafından desteklenmiş ve doğruluğu onaylanmıştır. KSYÖ/BM devlet veya devlet dışı örgütlerin sadece KBRN ajanlarını insan haklarına aykırı şekilde kullanılıp kullanılmadığına bakmaz aynı zamanda tespitini ve değerlendirmesini yaparak bu eylemden dolayı  KBRN olayını gerçekleştirenleri sorumlu tutar. Ancak halen devam eden iç savaşta kimyasal silah kullanımının kanıt elde etme zorluğu ve devam eden savaşın getirdiği olumsuzluklar uluslararası hukuk için yeterli doğrulukta kanıtların tespiti ve sunulmasında güçlükler yaşanmaktadır.(11)  Kimyasal silah kullanımının adli tıp ve adli bilimlerin rolü özellikle Suriye iç savaşında kullanılan kimyasal silahlar ve uluslararası hukuk temelindeki yansımaları nedeniyle çok daha iyi kavranmıştır.

KBRN ile Adli Tıp ve Adli Bilimlerin Ortak Bilgi Paylaşımı

Bir KBRN olayından elde edilmeye çalışılan kanıt geniş yelpazeli bilinen veya bilinmeyen materyallerden oluşabilmektedir. Bunların arasında şüpheli sıvı ve tozlar, kan ve doku kalıntıları, bilinen veya bilinmeyen materyaller üzerindeki parmak izleri, bilgisayar ve depolama aygıtları, öncü kimyasallar, teknik aletler, patlayıcı kalıntıları, laboratuvar materyalleri ve kişisel koruyucu ekipman ve türevleri olabilir. Bu nedenle kanıt elde etmek için KBRN ve Adli Tıp ve Adli Bilimlerin ortak bilgi birikimi ile olay yerini değerlendirmesi ve incelemesi gerekmektedir. Olay yerinin tehlikeleri için KBRN bilgisinin ve hiçbir kanıtın atlanmaması için de adli tıp ve adli bilimler bilgilerinin ortak paydada kullanılması önemlidir. Olay yerinde bu iki bilimin faaliyetlerini iç içe ve ortak disiplinle sistemik olarak yürütmesi özellikle Suriye iç savaşındaki yansımalarıyla değer kazanmıştır. KBRN olayı gerçekleştiğinde olay yeri belirlenerek dışarıdan girişler önlenmeli ve çıkışlar kontrolle sağlanmalıdır. Olay yeri güvenliği sağlandıktan sonra ilgili personelin güvenliği emniyete alınmalıdır. Olay yerindeki tüm fiziksel kanıtlar değerlendirmeye alınarak olasılıklar akılda tutulmalıdır. Olay yeri fotoğraflandıktan sonra olay yeri şeması da çıkarılmalıdır. Kanıt değeri taşıyabilecek tüm materyaller aranmalıdır. Detaylı olay yeri incelemesi yapılmalıdır. Olay yerindeki numuneler toplanmalı hatta personelin koruyucu kıyafetleri dahil kanıt değeri taşıyabileceğinden kayıtlandırılmalıdır. Son olarak olay yeri kontrol edilerek işlemler bittikten sonra güvenli hale getirilerek terk edilmelidir. (5) Olay yeri soruşturması, olay yeri yönetimi, adli kanıtların toplanması ve korunması, numune analizi ve adli otopsi KBRN olaylarında temel bileşenler haline gelmiştir. Olay yeri yönetiminin kanıt toplama süreçlerine yönelik özel yöntemler, teknikler, ekipman ve yaklaşımlar geliştirilmiştir. Kendi ulusumuz ve diğer uluslara bakıldığında ise yeni teknik ve ekipmanlar geliştirilmesine rağmen kanıt toplama süreçlerinde geleneksel yaklaşımın korunduğu görülmektedir. (5)  Buna rağmen kriz ortamlarında KBRN olayları istisna olmaksızın mobil robotlar yaygın olarak kullanılmaktadır. KBRN olaylarında bazı adli süreçler özel bir yaklaşım gerektirmektedir. Böyle bir süreçte adli teknisyenler çoğu kez numuneleri insan yaşamı veya sağlığına tehdit oluşturan ortamlarda toplama gereği ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Kontamine olay yeri veya tehlikeli adli numuneler teknisyenlerin KBRN ajanlarına maruz kalmalarına sebep olabilirler. Numunenin kendisi büyük bir öneme sahiptir ki kanıt olarak değerinden dolayı dikkatli bir taşıma ve güvenli ulaştırma gerektirmektedir. Mobil robotun gerçekleştireceği temel görevler arasında kamera ile görsel inceleme, adli numunelerin toplanması ve kanıt bütünlüğü bozulmadan güvenli bir şekilde taşınması yer almaktadır. (6)

KBRN Olaylarından Sonra Oluşan Ölümlerin İncelenmesi

Kaza veya kasıtlı eylemlerden sonra oluşan KBRN olayları ölümlerle sonuçlanabilir. Nedeni her ne olursa olsun ölen kişilerin tanımlanması, kontamine numunelerin DNA laboratuvarında işleme tabi tutulması gerekebilir. Adi tıp ve adli bilimlerde dört primer kriterden biri ölen kişileri doğrulamak için aranır; parmak izi, diş karşılaştırması, eşsiz protez veya DNA profili. KBRN ajanlarının DNA profili üretiminde kullanılan kimyasalların üzerindeki etkisi ve işlemi yapacak personelin tehlikeli madde kullanımına maruz kalma olasılığı araştırılmamıştır. (7)  KBRN olayında  kontamine olmuş numunelerin DNA laboratuvarlarında işlenmesiyle alakalı personel ve metodolojik riskler hakkında çok az yazı yayımlanmıştır. Wilkinson ve ark. (8)  bize özellikle KBRN olay yerinin dekontaminasyonda çamaşır suyu bazlı dekontaminantlar kullanılacaksa DNA numunelerinin dekontaminasyon işleminden hemen önce alınması gerektiği gibi ilginç bir bakış açısı kazandırmıştır.

KBRN olaylarından sonra yapılacak adli otopsilerde belirli önlemlerin alınması ve ortak bilgi birikiminin kullanılması gerekmektedir. Kimyasal ajanlara bağlı gelişen ölümlerde dekontaminasyon yapılsa dahi sekonder bulaşma riskinin oluşu ve tehlikeleri unutulmamalıdır. Her şeyden önce otopsi salonunda kimyasal ajana özel antidot bulundurulmalıdır. Otopsiyi yapacak personel adli tıp ve adli bilimlerde her ne kadar tecrübeli olursa olsunlar KBRN olayları ile alakalı bilgi birikimi ve pratiğinin olması gereklidir. Bunun için KBRN olaylarından sonra yapılacak adli otopsilerde otopsi güvenliğinin uygulanması hayati önem taşımaktadır. (9) (10)  Otopsi personelinin bu tür KBRN olayları için özel bir eğitimden geçmiş olması gerekmektedir. Otopsi yapan personelin mutlaka koruyucu kıyafet giymesi ve otopsiden elde edilecek tüm numunelerin özel kaplarda güvenlikli şekilde muhafazası ve taşınması sağlanmalıdır. Otopsi salonunun havalandırılması özel yapılmalı ve mümkünse kirli hava binanın diğer bölümlerine gitmeden uzaklaştırılmalıdır. Otopsi bitiminde koruyucu kıyafetlerin ve kullanılan araçların dekontaminasyonu titizlikle sağlanmalıdır. Otopsi salonunun temizlenmesi için  %0.5’ lik klor solüsyonu kullanılabilir. Otopsi sonrası ortaya çıkan tıbbi ve kimyasal atıklar dekontamine edilerek veya imhası için ilgili birimlere yollanarak önlem alınmalıdır.

Sonuç

Suriye’deki kimyasal silah kullanımı KBRN ve Adli tıp ve adli bilimlerin iç içe ve ortak hareket etmesinin ne kadar değerli olduğunu yeniden gözlerimizin önüne sermiştir. Kimyasal silah kullanımının adli bilimler yardımı ile tespit edilmesi ülke güvenliği ve insan hakları açısından önemi giderek artmaktadır ki Suriye iç savaşı bunun en güzel örneklerinden biri olmuştur. KBRN ve Adli tıp ve adli bilimlerin disiplinler arası bilgi birikiminin paylaşılarak daha fazla sindirilmesi ortak alanların kıymetlendirilmesi uluslararası hukukun ülkemizde sağlam temellerde temini için önem arz etmektedir. KSYÖ/BM tarafından değerlendirilen kimyasal silah kullanımı eylemleri için ülkemizin ortak disiplinlerle çalışarak hazırlık yapması gerekmektedir. Ancak bu kadar iç içe geçmiş ve ortak çalışma alanı olan KBRN ve Adli tıp ve adli bilimlerde yeterli yayın yoktur ve ileride bunun için çalışmaların yoğunlaştırılması gerekmektedir.

KAYNAKLAR

1. Karayılanoğlu T, Saygı S, Kenar L, Baykal B. Kimyasal Atakta Savunma ve Pestisidler. Karayılanoğlu T, editor. Ankara, Türkiye: GATA Basımevi; 2003. p.76-134.
2. Milli Eğitim Bakanlığı Acil Sağlık Hizmetleri – Kimyasal Biyolojik ve Nükleer ( KBRN ) Tehlikelerde Acil Yardım. Ankara 2011.s.25
3. Levent K,Sermet S,editör. Kimyasal Savaş Yaralılarının Tıbbi Yönetimi İçin Pratik Rehber – KSYÖ Uluslararası İşbirliği Ve Yardım Bölümü Destek Ve Korunma Kısmı.2016 s.121
4. Dan Kaszeta,Prism Volume 7,No:3,The Forensic Challenge,2018
5. Frank G.Rando, Hot-Zone Forensics: The C.S.I. of CBRNE,www.CBRNEportal.com
6. R.Szewczyk, C.Zielinsk,nd M.Kaliczynska (eds.), Selected Issues Of Collecting Forensic Evidence With A Mobile Robot,2014
7. E.Socratous, E. A. M. Graham, DNA reviews: DNA identification following CBRN incidents, 2008
8. Wilkinson DA, Sweet D, Fairly D. Recovery of DNA from exhibits contaminated with chemical warfare agents: a preliminary study of the effects of decontamination agents and chemical warfare agents on DNA. Can Soc Forensic Sci J. 2007;40(1):15–22.
9. Burgess JL, Kirk M, Borron SW, Cisek J. Emergency department hazardous materials protocol for contaminated patients. Ann Emerg Med 1999;34(2):205-12.
10. Dalgıç M, Tuğcu H, Can İÖ, Özaslan A. Otopside biyogüvenlik. Adli Tıp Dergisi 2004;18(2): 61-6.
11. Jose M. Rodriguez-Llanes, Debarati Guha-Sapir2, Benjamin-Samuel Schlüter  and Madelyn Hsiao-Rei Hicks., Epidemiological findings of major chemical attacks in the Syrian war are consistent with civilian targeting: a short report
12. Ahmet K. Han,Suriye’de Kimyasal Silah Kullanımı: Gerçekten bir “Oyun Dönüştürücü” mü?,Ortadoğu Analiz,Eylül2013,Cilt:5,Sayı:57